Buruna neden burun diyoruz? Burulabildiği için. Kıkırdaksı yapısından dolayı. Bıyık da burulur diyeceksiniz. Burulur burulmasına ama bu onu burun yapmaz. En fazla “burul” yapabilir. Ama burun kelimesindeki “n” sesi bu burulma eylemini kendi kendine yaptığını gösterir. Bunu yazdıktan sonra biraz sözlük karıştırayım dedim. Baktım bu bıyık burulmasının lügatte yeri varmış. Kırgızlarda bıyığa burut deniliyormuş. Buruk olmasından da buruşmasından da iyi sanki burut.
Bıyığı bıdmak kökünden geliyor diye izah edenler var. Bıdmak nedir, günümüzden anlamak zor fakat bıçmak ile hadi biraz daha anlaşılabilir şekilde söyleyelim kelimeyi; biçmek ile irtibatı kurulabilir bir irtibattır. Buradan bıçak ile bıçmak ve biçmek irtibatını ben söylemeden siz de kurabildiniz böylece.
Bıdmak kelimesini tarama sözlüğünde göremiyoruz. Derleme sözlüğünde ise bıd ile başlayan çokça kelime var. Bıdı bıdı, bıdık, bıdıl, bıdırmak gibi kelimelerimiz var. Genellikle küçük, yuvarlak, az ama bitmez bir şekilde konuşmak gibi anlamları var. Bıyığı çağrıştıran bir mana göremiyoruz. Belki bıyığın sakala göre kısaltılmışı, küçük olanı anlamından getirilmiş olabilir. Bıyığın kısaltılması esastır zira. Peygamber Efendimiz bıyığın kısaltılmasını istemiş. Bunu bıyığınızı kökten kazıyın şeklinde anlayanlar da var. O kısaltma emrini veya tavsiyesini kazımak, kökten kesmek şeklinde anlamak ne kadar caizdir hadis metninde geçen kısaltmak ile ilgili Arapça kelimeye bakmak lazım sanırım. Pakistan ve Arabistan’da sakalı uzun ama bıyığını kazımış Müslümanları gördüğümüzde insan bir yadırgıyor. İnsanda bunun korkunç bir görüntü olduğu hissini uyandırıyor bu tarz.
Bıdmak ile değil de budamak ile bir irtibat kurabilmesi daha kolay zihnimizin bıyık için. Kısaltma anlamı hesaba katılırsa budamadaki. Nitekim Derleme Sözlüğünde budamanın çeşitli yörelerimizde bıdama ve bıdak şeklinde kullanıldığını görüyoruz. Bıyığı budamaya kadar götürmek yerine “bıy” kökünde hangi mana olabilir, bunu biraz daha yoklamakta fayda olabilir. Bunun için de kökses teorisinin değinge kaldırma kuralını uygulayalım yani kelimenin başındaki ünsüz sesi kaldırıp kelimenin başına başka hangi ünsüz sesler gelebiliyor buna bakalım: “bıy” “b-ıy”.
Kökümüz “-ıy-”. Bir şeyden tiksindiğimizde verdiğimiz tepki seslerinden birisi “ıy”. “Iyyy!” şeklinde uzatarak da telaffuz edebiliyoruz.
“Cıy”, “çıy”, “kıy”, “mıy”, “pıy”, “sıy”, “vıy”, “yıy”. Bu gövdelerden bazı kelimelerimiz türemiş olabilir: Bakalım: “cıy”dan cıyak cıyak. “Çıyan” kelimesi Farsça mı Türkçe mi bakalım kaynaklara. Divanu Lügatit Türk’te, Tuncer Gülensoy’da ve Nişanyan’da Türkçe olduğunun belirtildiğini görüyoruz. Müttefekün aleyh bir kelimemizmiş demek. “Kıy” gövdesine bakınca kıymak, kıyı, kıymık kelimelerini görebiliriz. Mıy mıy eden birilerine mıymıntı demeyi seviyoruz. Parça pinçik olmuş şeylere pıyrım pıyrım ve pıyrık pıyrık diyormuşuz. Derleme sözlüğümüz öyle söylüyor. “Sıy”dan sıyırmak kelimesini hatırlayacağız. Sıyrılmak, sıyrık kelimeleri da hatırınıza gelebilir ama sıypmak kelimesinin kaymak anlamına geldiği ve sıypak kelimesinin düz, parlak, cilalı anlamına geldiğini hatırlaması biraz zor gelebilir size de. Bana da öyle. Kedi, köpek ve tavşanın ses çıkarmasına vıyıklamak diyormuşuz. Yıy gövdesinden bulabildiğim kadarıyla sadece yıykamak kelimesini kullanıyormuşuz halk ağzında. Yıkamayı yıykamak şeklinde telaffuz ediyormuşuz. Amasya Taşovalıyım, memleketten kelimeyi böyle kullanan bazı amcaların ve teyzelerin sesleri kulağıma çalınıyor.
Bu yokladığımız kelimelerden cıyak ile mıy mıy etmek ve vıyıklamak kelimelerinin aynı kökten olduğunu manalarının sesle ilgili oluşları üzerinden çıkarabiliriz. Başa gelen ses sesin derecesini arttırıyor veya azaltıyor sadece.
Kıyı, kıymak ile sıyırmak kelimelerinin irtibatını görmeniz de zor değil. Kıyma ve kıymık ile pıyrık arasında bağ kurmanız da zor değil. En azından Türk Bilim Kilisesinin Türkoloji mezhebinden olmayanlarınızın bu bağlantıları kurması çok zor değil. Dogmatik ezber bilgilerle kafanız doldurulmadığı, gözleriniz kapatılmadığı için.
Şimdi ulaştığımız bu bağlantılardan sonra bıyık kelimesini budamak, bıdmak ile irtibatlı bir şekilde anlamaya çalışmak yerine sıyırmak, sıyrık ve kıyı ve kıymık ile irtibatlı bir şekilde düşünmenin biraz daha mümkün olduğunu söyleyebilirim.
Cıyak ile mıy mıy ile vıyıklamak kelimeleri ile ise bıyığı irtibatlandıramayız ama bıyığın neremizin kıyısında olduğunu bulmak zor değil. İşbu yazıyı yazarken bıyıksızım Allah affetsin, birkaç gün önce bıyığıma kıymıştım…
